Σε μια ζεστή και εγκάρδια ατμόσφαιρα ο διακεκριμένος ελληνιστής Eusebi Ayensa αποδέχτηκε την ανακήρυξή του σε επίτιμο μέλος του Πολιτιστικού Συλλόγου “Αινιάνων” Υπάτης για το πλούσιο συγγραφικό του έργο που αναφέρεται και στο μεσαιωνικό κάστρο της Υπάτης, αλλά και την επαφή που διατηρεί τα τελευταία είκοσι και πλέον χρόνια με την πόλη μας.
Η κα Μαρία-Φωτεινή Παπακωνσταντίνου, επίτιμη έφορος Αρχαιοτήτων, σκιαγράφησε με μοναδικό τρόπο την προσωπικότητα του τιμώμενου ο οποίος είναι ένας από τους σημαντικότερους και πολυγραφότατους εκφραστές των ελληνικών γραμμάτων στον κόσμο και αναφέρθηκε στη συνεργασία που είχε μαζί του στην υλοποίηση της έκθεσης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας με τίτλο : «Εμπόριον, πύλη εισόδου του ελληνικού πολιτισμού στην ιβηρική χερσόνησο».
Oπως τόνισε η κα Μαρία Λαινά, Πρόεδρος των Αινιάνων, η βαθειά του αγάπη για τη χώρα μας δεν περιορίζεται μόνο στην ανάδειξη της ιστορίας αλλά και της λογοτεχνίας μεταφράζοντας σημαντικούς έλληνες ποιητές στη καταλανική γλώσσα όπως η εκπληκτική έκδοση των ποιημάτων του Καβάφη στα καταλανικά που επιμελήθηκε ο ίδιος.
Ιδιαίτερα συγκινητική ήταν η στιγμή που γυναίκες-μέλη του Συλλόγου τραγούδησαν τραγούδια για το κάστρο της Υπάτης προς τιμή του εκλεκτού προσκεκλημένου ενώ παρακολούθησαν την εκδήλωση ο Dr Filip Daines, καθηγητής του London University.
Προσφώνηση Εουσέμπι Αγιένσα από την
Μαρία-Φωτεινή Παπακωνσταντίνου
Επίτιμη Έφορο Αρχαιοτήτων
Κυρία πρόεδρε της τοπικής κοινότητας Υπάτης, κυρία πρόεδρε και μέλη του διοικητικού συμβουλίου και του πολιτιστικού συλλόγου ‘Αινιάνες’, αγαπητέ κύριε Ayensa, αγαπητοί προσκεκλημένοι, φίλες και φίλοι, καλησπέρα σας!
Με πολλή χαρά βρίσκομαι ξανά στην Υπάτη -2 περίπου χρόνια μετά την ολοκλήρωση των εργασιών ανάδειξης και τα εγκαίνια του Κάστρου της, τα οποία συνέπεσαν με την αποχώρησή μου, λόγω συνταξιοδότησης, από την Αρχαιολογική Υπηρεσία τον Δεκέμβριο του 2015- αποδεχόμενη την πρόταση της αγαπητής φίλης Μαρίας για την παρουσίαση, στην αποψινή εκδήλωση, του Eουσέμπι Ayensa, μιας σημαντικής προσωπικότητας των γραμμάτων και του πνεύματος, που είχα την τύχη να γνωρίσω στη διάρκεια της θητείας μου ως Αν. Προϊσταμένης της 24ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, και Προϊσταμένης της ΙΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Οι δρόμοι μας συναντήθηκαν το 2012, δυστυχώς λίγο πριν τη λήξη της θητείας του ως διευθυντή του Ινστιτούτου Θερβάντες στην Αθήνα, χάρη στο κοινό μας ενδιαφέρον για δύο μεσαιωνικά κάστρα, το Κάστρο της Υπάτης και το Κάστρο των Σαλώνων, αλλά και για την ελληνική αποικία Εμπόριο στα παράλια της Ιβηρικής.
Ήταν ο κύριος Αyensa, ως τότε διευθυντής του Ινστιτούτου και μορφωτικός ακόλουθος της ισπανικής πρεσβείας, ο εμπνευστής και διοργανωτής, σε συνεργασία με άλλους φορείς, της έκθεση «Εμπόριον, πύλη εισόδου του ελληνικού πολιτισμού στην ιβηρική χερσόνησο», μιας πρωτότυπης έκθεσης φωτογραφιών και κειμένων, η οποία ταξίδεψε με μεγάλη επιτυχία σε πολλά ελληνικά μουσεία, μεταξύ αυτών και στα Αρχαιολογικά Μουσεία Λαμίας και Αταλάντης. Μιας έκθεσης που φέρνει για πρώτη φορά το ελληνικό κοινό σε επαφή με την ιστορία και τα αρχαιολογικά ευρήματα της αρχαίας ελληνικής πόλης του Εμπορίου, ενός από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ιβηρικής Χερσονήσου, καθοριστικής σημασίας για την επίδραση του ελληνικού πολιτισμού στο δυτικότερο άκρο της Μεσογείου.
Ανάλογες δραστηριότητες, που προάγουν τον διάλογο των πολιτισμών, αποτέλεσαν τον κεντρικό άξονα της πολιτικής του Ινστιτούτου στη διάρκεια της θητείας του Eουσέμπι Ayensa, όπως τα συνέδρια Ισπανών και Ελλήνων ερευνητών για τους δύο εμφύλιους πολέμους στην Ισπανία στα μέσα του περασμένου αιώνα, τα στρογγυλά τραπέζια ερευνητών και μεταφραστών από τις δύο χώρες, συναυλίες με μελοποιημένα ποιήματα Ελλήνων ποιητών σε κάποια από τις επίσημες γλώσσες της Ισπανίας, διαλέξεις από Έλληνες ερευνητές για την Καταλανοκρατία στην Ελλάδα τον 14ο αιώνα ή εκθέσεις με έργα κορυφαίων ζωγράφων, όπως ο Νταλί και ο Μιρό. Η πολυσχιδής αυτή δραστηριότητα κατέστησε το Ινστιτούτο Θερβάντες από το 2007 έως το 2012 σημείο αναφοράς των πολιτισμικών δεσμών μεταξύ Ελλάδας και Ισπανίας, και το τοποθέτησε σε επίπεδο ανάλογο με άλλους επίσημους πολιτιστικούς οργανισμούς, όπως το Βρετανικό Συμβούλιο, το Ινστιτούτο Γκαίτε και το Γαλλικό Ινστιτούτο.
Αφορμή για τη γνωριμία μου με τον Eουσέμπι Ayensa στάθηκε επίσης το αίτημά του να επισκεφθεί τα καταλανικά κάστρα στην περιοχή αρμοδιότητας της Εφορείας, μεταξύ αυτών φυσικά και το Κάστρο της Υπάτης, στο πλαίσιο της συλλογής στοιχείων για την συγγραφή του έργου του: «Οι Καταλανοί στην Ελλάδα. Καταλανικά φρούρια και πύργοι στη γη των Θεών», το οποίο εκδόθηκε το 2013. Με αμείωτο ενδιαφέρον εξακολούθησε να παρακολουθεί τις ανασκαφές και τις εργασίες αποκατάστασης του Κάστρου μας στο πλαίσιο του προγράμματος ΕΣΠΑ, με διαδοχικές επισκέψεις στο χώρο σε κάθε ταξίδι του στην Ελλάδα, με την οποία ουδέποτε διέκοψε τους δεσμούς, παρά τις συνεχείς μετακινήσεις του σε διάφορα πολιτιστικά ιδρύματα και πανεπιστήμια ανά την Ευρώπη.
Ακολούθησε η συμμετοχή του στο Συνέδριο για το Κάστρο της Άμφισσας που διοργάνωσε η 24η ΕΒΑ σε συνεργασία με τον Δήμο Δελφών το Νοέμβριο του 2013 και η δημοσίευση στον τόμο των Πρακτικών του Συνεδρίου της πολύ ενδιαφέρουσας εισήγησής του με τίτλο «Το Κάστρο της Άμφισσας στις Καταλανικές μεσαιωνικές πηγές».
Στη Φωκίδα συμμετείχε και σε άλλες εκδηλώσεις, με πιο πρόσφατη την παρουσίαση με μεγάλη επιτυχία του βραβευμένου βιβλίου του «Ο Κάρλες Ρίμπα και η νεοελληνική λογοτεχνία», στην Ιτέα, τον Αύγουστο του 2015. Στο δοκίμιο αυτό ο Ayensa επιχειρεί να ρίξει φως στους λόγους που βρίσκονται πίσω απ’ το όψιμο ενδιαφέρον του καταλανού ποιητή και ελληνιστή Κάρλες Ρίμπα για τα νεοελληνικά γράμματα στη δύση της ζωής του, καρπό του οποίου αποτελεί η μετάφραση από τον ποιητή 66 ποιημάτων του Καβάφη στην καταλανική γλώσσα. Αν και το βιβλίο γράφτηκε για το καταλανικό κοινό, με την έκδοση της μετάφρασής του στα ελληνικά, είναι πολλαπλά χρήσιμο κι ενδιαφέρον και για τους Έλληνες αναγνώστες, γιατί δεν μεταφέρει μόνο συμπυκνωμένη την πεμπτουσία της ποίησης του Καβάφη, αλλά προσφέρει και μια ακόμα σημαντική οπτική, την καταλανική, της ευρωπαϊκής απήχησης του θεμελιώδους έργου του.
Με την αρχαιοελληνική έννοια φίλος, καταλανός ελληνιστής, ο Eουσέμπι Ayensa «είναι ένας άνθρωπος ανοιχτόκαρδος, πληθωρικός και μαχητικός, το τέλειο παράδειγμα ενός ατόμου που προέρχεται από τη Mare Nostrum, τη θάλασσα που μας ενώνει, τη Μεσόγειο. Με διαρκές χαμόγελο και μια ιδιαίτερη λάμψη στα μάτια, γεννημένος Καταλανός αλλά Έλληνας στην καρδιά», άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις στο πέρασμά του από την περιοχή μας και δημιούργησε στέρεους δεσμούς με πολλούς από τους συνεργάτες και ομοτέχνους του, αλλά, και γενικότερα, με ανθρώπους με τους οποίους ήρθε κατά καιρούς σε επαφή.
Γεννήθηκε το 1967 στην πόλη Φιγκέρες της Καταλονίας. Σπούδασε κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης και προαιρετικά, πριν από τη λήψη του πτυχίου του, παρακολούθησε μαθήματα νεοελληνικών δίπλα στον κορυφαίο καταλανό ελληνιστή Αλέξις Εουλντάτ Σολά. Το καλοκαίρι του 1988, σε ηλικία 21, ετών έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα και με υποτροφία του ελληνικού κράτους παρακολουθεί μαθήματα Νέας Ελληνικής στη Θεσσαλονίκη, στο Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου. Από τότε, εδώ και 28 χρόνια, ασχολείται «διαρκώς με την Ελλάδα, τη γλώσσα και τον πολιτισμό της». Είναι πτυχιούχος της κλασικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης και διδάκτωρ ρωμανικής φιλολογίας του ίδιου Πανεπιστημίου. Από το 2006 είναι πρωτοβάθμιος ερευνητής του Καταλανικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών, της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Γραμμάτων της Βαρκελώνης, υπεύθυνος του προγράμματος με τίτλο: «Ιστορικές και λογοτεχνικές καταλανο-ελληνικές σχέσεις 14ος – 20ος αι.». Αποτελεί τακτικό μέλος του Ινστιτούτου Καταλανικής Γλώσσας και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου της Girona και μέλος της επιστημονικής επιτροπής του περιοδικού Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών Eρύθεια. Από το 1997 έως το 2007 διετέλεσε καθηγητής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Girona, στη συνέχεια από το 2007 ως το 2011 διευθυντής του Iνστιτούτου Θερβάντες της Αθήνας και μορφωτικός ακόλουθος της ισπανικής πρεσβείας στην Ελλάδα, και από το 2012 ως το 2013 διευθυντής του αντίστοιχου Ινστιτούτου της Φραγκφούρτης. Το 2016 εκλέχθηκε πρόεδρος του Ισπανο-ελληνικού Μορφωτικoύ Συνδέσμου που εδρεύει στη Μαδρίτη. Περισσότερο από μία εικοσαετία διδάσκει αρχαία και νέα ελληνικά σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της Καταλονίας και των Βαλεαρίδων Νήσων, και από το 2014 διευθύνει το Εκπαιδευτικό Τμήμα του Μουσείου του Εμπορίου, το οποίο ανήκει στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού και Παιδείας της Αυτόνομης Καταλανικής Κυβέρνησης.
Ο Eουσέμπι Ayensa έχει δημοσιεύσει περί τις 100 μελέτες (μονογραφίες, άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και ανακοινώσεις σε συνέδρια) που αναφέρονται στις σχέσεις ανάμεσα στο Βυζάντιο και το Στέμμα της Αραγωνίας κατά τον 14ο αιώνα και στη βυζαντινή και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Έχει μεταφράσει στην καταλανική γλώσσα έργα του Κωνσταντίνου Καβάφη, Γιάννη Ρίτσου και Γιώργου Σεφέρη, ενώ στο πλαίσιο των προγραμμάτων του Ινστιτούτου Καταλανικών Σπουδών δημοσίευσε πρόσφατα σε τέσσερις τόμους το Ελληνικό Επιστολάριο του βυζαντινολόγου Αντόνι Ρουμπιό ι Λιούκ που περιλαμβάνει την αλληλογραφία του από το 1880 έως το 1936 με Έλληνες λόγιους της εποχής του.
Για να καταδειχθεί το εύρος των ερευνητικών ενδιαφερόντων του, σταχυολογούνται εδώ ορισμένοι τίτλοι των μελετών του, ταξινομημένων σε τρεις θεματικές κατηγορίες: στις μελέτες του για την Καταλανοκρατία, σ’ εκείνες που αναφέρονται στη λογοτεχνία, και σε αυτές που αφορούν στο Βυζάντιο.
Στην πρώτη κατηγορία (Καταλανοκρατία) εντάσσονται οι μελέτες:
– Για την ελληνική προέλευση της Κυράς της Καταλονίας (2000).
– Η ανάμνηση των Καταλανών στην ελληνική δημοτική, ιστορική και λογοτεχνική παράδοση (2001).
– Οι Καταλανοί στον Άθω (2006).
– Οι Αλμογάβαροι στην ελληνική και καταλανική λογοτεχνία του 18ου και 19ου αιώνα, βάσεις για μια καινούρια επική παράδοση (2008).
– Οι Καταλανοί στην Ελλάδα. Καταλανικά φρούρια και πύργοι στη γη των Θεών (2013).
– «Σε τούρκικα σπαθιά σε ιδώ, σε Καταλάνου χέρια», Η κακή φήμη των Καταλανών στην ελληνική λαογραφία (2014).
Θα σταθούμε για λίγο στο πιο ενδιαφέρον για την περιοχή μας έργο αυτής της κατηγορίας, αυτό για τα καταλανικά φρούρια:
Σε 380 σελίδες και 8 κεφάλαια, από τα οποία τα 5 αντιστοιχούν στους νομούς Αττικής, Βοιωτίας, Εύβοιας, Φθιώτιδας και Φωκίδας, o Eουσέμπι Ayensa παρουσιάζει κάστρα και πύργους που συνδέονται με το πέρασμα των Αλμογάβαρων στην Ανατολική Μεσόγειο (πρόκειται για επίλεκτα τμήματα στρατού στην υπηρεσία του στέμματος της Αραγώνας). Με ιστορικά κείμενα, χάρτες και ανέκδοτο ιστορικό υλικό, ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει την ιστορία αυτών των καταλοίπων που υψώνονται επιβλητικά και αποτελούν μια σιωπηλή μαρτυρία της καταλανικής παρουσίας στον ελλαδικό χώρο πριν από 700 χρόνια, παρέχοντας τις απαραίτητες πληροφορίες στον σύγχρονο ενδιαφερόμενο και ταξιδιώτη ώστε να μπορέσει να τα επισκεφθεί με την δέουσα προσοχή. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του ίδιου του Ayensa «είναι μια έλξη που επιτρέπει να γνωρίσουμε την καταλανική Ελλάδα που δεν εμφανίζεται στους τουριστικούς οδηγούς, στην οποία, εκτός από τις φυσικές ομορφιές,, μπορούμε να ανακαλύψουμε το ελληνικό χάρισμα της φιλοξενίας».
Ακολουθούν οι μελέτες που σχετίζονται με τη λογοτεχνία:
-Κύπριοι ποιητάρηδες και glosadors της Μαγιόρκας: Βάσεις για μια μελέτη συγκριτικής λογοτεχνίας (1997).
– Κλέφτικα τραγούδια από την πραγματικότητα στον μύθο (1998).
– Καβαφικές απηχήσεις στο έργο της Μαρία Αντζελς Ανγλάδα: Μια ανάγνωση της Νύχτας του 1911 (1999).
-Ελληνικές παραλογές, μορφολογική, θεματική και συγκριτική μελέτη (2000).
-Το ποίημα του Διγενή ανάμεσα στο Τραγούδι του Roland και το ποίημα του Cid (2003) .
– Ελληνικά ακριτικά τραγούδια (2004).
– Ελληνικές επιδράσεις στα επικά δημοτικά τραγούδια της Καταλονίας (2004) [πρόγραμμα Ευρωπαϊκή Ακριτική Παράδοση: από τον Μεγαλέξανδρο στον Διγενή Ακρίτα 2001].
-Η ναυμαχία της Ναυπάκτου και η σημασία της στην ιστορία και λογοτεχνία της Καταλονίας (2013).
– Απηχήσεις του Cid στην ελληνική επική παράδοση (2007).
– Ο Κάρλες Ρίμπα και η νεοελληνική λογοτεχνία. Η Ελλάδα ως παράδειγμα εθνικής αναγέννησης στην Καταλονία (2015).
– Στις εσχατιές της θάλασσας: Ισπανο-Ελληνικές συγκριτικές λαογραφικές μελέτες (2016 υπό έκδοση).
Και τέλος, οι σχετικές με το Βυζάντιο μελέτες του, από τις οποίες ενδεικτικά αναφέρονται τα:
– Μοιρολόγια για την άλωση. 550 χρόνια από την άλωση της Πόλης.
– Το χρυσό φως του Βυζαντίου. 550 χρόνια από την άλωση της Πόλης .
– Λαογραφία και εθνικός εθνικισμός. Ιδεολογίες γύρω από την άλωση της Πόλης.
– «Πάλι δική σας θα είναι». Η άλωση της Πόλης και η ανάμνησή της στην ελληνική δημοτική παράδοση.
Οι εδώ και ενάμισι αιώνα σχέσεις ελλήνων και καταλανών διατυπώνονται ποιητικά ως «μια γέφυρα γαλάζιας θάλασσας που συνδέει τη γη της Καταλονίας με εκείνη της Ελλάδας». Αυτή η σύζευξη, που έχει τις ρίζες της στην αρχαία και βυζαντινή Ελλάδα, εμπλουτίζεται δυναμικά και διευρύνεται στις μέρες μας με βασικό συντελεστή τον Eουσέμπι Ayensa: τoν ακάματο και σταθερά προσανατολισμένο στην έρευνα των δύο πατρίδων πολυγραφότατο ελληνιστή, που με το σημαντικό εν εξελίξει έργο του, αποκαλύπτει το ιστορικό βάθος των ελληνο-καταλανικών σχέσεων και προάγει την αμοιβαία κατανόηση, μέσω της σφυρηλάτησης στενών φιλικών δεσμών ανάμεσα στους λαούς των δύο χωρών.
Η πρόσφατη εκλογή του, στις αρχές αυτού του χρόνου, ως αντεπιστέλλοντος μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, συνιστά μια δίκαιη και επιβεβλημένη αναγνώριση του πολυσχιδούς έργου του από την πλευρά της ελληνικής πολιτείας και της ακαδημαϊκής κοινότητας. Παράλληλα όμως, η αναγόρευσή του ως επιτίμου μέλους του δραστήριου πολιτιστικού συλλόγου Υπάτης «ΟΙ ΑΙΝΙΑΝΕΣ», συνιστά την εκπλήρωση ενός χρέους της τοπικής κοινωνίας της Υπάτης, πρωτεύουσας τον 14ο αι. του καταλανικού δουκάτου των Νέων Πατρών, προς τον μοναδικό ευρωπαίο ερευνητή που με αγάπη, αφοσίωση και επιστημονική εμβρίθεια αγκαλιάζει και αναδεικνύει μέσα από το έργο του μια σημαντική πτυχή της ένδοξης ιστορίας της.
Σε παλαιότερη συνέντευξή του ο Ayensa δήλωνε:
Μου αρέσει πάρα πολύ η Ελλάδα! Πιστεύω πως η Ελλάδα είναι η χώρα την οποία έχω «υιοθετήσει». Όταν η γυναίκα μου κι εγώ σηκωνόμαστε το πρωί, πριν ακόμα ετοιμάσουμε καφέ, μισοκοιμισμένοι ακόμα, το πρώτο πράγμα που κάνουμε είναι για να αρχίσουμε ευχάριστα τη μέρα μας είναι να ακούσουμε ελληνική μουσική. Νιώθουμε Έλληνες, μας αρέσει πολύ η χώρα και η Ελλάδα είναι για μας η δεύτερη πατρίδα μας. Εξάλλου, είμαι σίγουρος ότι ο γιος μου ή η κόρη μου θα παντρευτούν με Έλληνα ή Ελληνίδα [γέλια].
Καλωσόρισες στην Υπάτη Eουσέμπι, τα αισθήματα είναι αμοιβαία, θα υπάρχει πάντα εδώ για σένα και την οικογένειά σου μια ανοιχτή αγκαλιά !!
ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ!
Θα ήθελα με την ευκαιρία να προσφέρω στον Εουσέμπι Ayensa, ως ένδειξη φιλίας και εκτίμησης, ένα μικρό δείγμα των εκδόσεων της Εφορείας της οποίες επιμελήθηκα το 2015 ως προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας:
- ΜΟΝΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΒΡΑΧΑΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ. ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ
- ΚΑΘ’ ΟΔΟΝ…ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΡΓΑ ΣΤΗ ΦΘΙΩΤΙΔΑ 2004-2014
- ΑΣΠΑΛΙΣ Ι. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΤΑΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΗΣ. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ
- ΚΑΣΤΡΟ ΥΠΑΤΗΣ. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ
Ομιλία Εουσέμπι Αγιένσα
Αξιότιμη και αγαπητή Κυρία Μαρία Λαϊνά, Πρόεδρε του Συλλόγου Οι Αινιάνες,
Αξιότιμη και αγαπητή Κυρία Μαρία-Φωτεινή Παπακωνσταντίνου,
Επίτιμη Έφορε Αρχαιοτήτων Φθιώτιδος και Ευρυτανίας.
Αγαπητοί φίλες και φίλοι, Κυρίες και κύριοι, Καλησπέρα.
Μου είναι πραγματικά δύσκολο αυτή τη στιγμή να τιθασεύσω τη συγκίνησή μου, επειδή, για οποιονδήποτε Καταλανό, η εκλογή του ως επίτιμου μέλους του Συλλόγου Οι Αινιάνες, με έδρα την πρωτεύουσα του καταλανικού δουκάτου των Νέων Πατρών, αποτελεί πολύ μεγάλη τιμή.
Όπως ξέρετε μερικοί από σας (και όπως ανέφερε η κα. Παπακωνσταντίνου, που μόλις με προσφώνησε), η πόλη της Υπάτης μου είναι ιδιαίτερα προσφιλής. Χάρη στη μεσολάβηση του καλού φίλου και διακεκριμένου ιστορικού Κωνσταντίνου Κοτσίλη –τον οποίο ευχαριστώ από το βήμα αυτό– επισκέφτηκα για πρώτη φορά την Υπάτη το καλοκαίρι του 1994 για να μελετήσω το επιβλητικό κάστρο της και την ανάμνηση που άφησαν οι βίαιες πράξεις των Καταλανών τον 14ο αιώνα στους διάφορους κλάδους της λαογραφίας της περιοχής. Και στο σημείο αυτό χρωστώ ένα μεγάλο ευχαριστώ επίσης στον Αιδεσιμώτατο Δημήτρη Καραγιάννη, παπά της Υπάτης, και στην πρεσβυτέρα, οι οποίοι, όχι μόνο με συνόδεψαν στο κάστρο και συζήτησαν μαζί μου για την επιβίωση της κακής φήμης των Καταλανών στην τοπική λαογραφία, αλλά με δέχτηκαν στο φιλόξενο σπίτι τους, όπου πέρασα ένα αξέχαστο Σαββατοκύριακο. Αυτό ήταν το πρώτο αλλά όχι τελευταίο ταξίδι μου στην Υπάτη. Επέστρεψα στην ωραία πόλη σας τέσσερις ακόμα φορές, μια κατά τη διάρκεια της θητείας μου ως διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες στην Αθήνα (του πολιτιστικού ιδρύματος της ισπανικής πρεσβείας, δηλαδή), για να παρουσιάσω την ταινία του Γιάννη Σμαραγδή El Greco (αφιερωμένη στο μεγάλο ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο), και άλλες τρεις για να επισκεφτώ και να μελετήσω το κάστρο σας κατά τη διάρκεια των έργων αναστήλωσής του που τόσο επιτυχημένα σχεδίασε ο Δρ. Γεώργιος Κακαβάς, τότε Προϊστάμενος της 24ης ΕΒΑ και αποπεράτωσε η κα. Παπακωνσταντίνου. Ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου Οι Καταλανοί στην Ελλάδα: Πύργοι και κάστρα στη γη των Θεών, που εκδόθηκε στα καταλανικά στη Βαρκελώνη το 2013 και που τώρα μεταφράζεται στα ελληνικά, είναι αφιερωμένο στο κάστρο σας.
Δεν μου διαφεύγει όμως πως το ενδιαφέρον μου για την κατάκτηση της Υπάτης από τους Καταλανούς στις αρχές του 14ου αιώνα και η διαμονή τους στην πόλη αυτή μέχρι το 1390 δεν εκδηλώνεται για πρώτη φορά και ότι με την προσπάθειά μου αυτή δεν κάνω τίποτε άλλο παρά να παρακολουθήσω τα βήματα του μεγάλου Καταλανού ιστορικού και βυζαντινολόγου Antoni Rubió i Lluch (Βαγιαδολίδ 1856 – Βαρκελώνη 1937), ο οποίος, με τη σειρά του, επισκέφτηκε την πόλη σας το 1909, στη διάρκεια του τρίτου και τελευταίου ταξιδιού του στην Ελλάδα, όπου ήρθε μαζί με τον μαθητή και φίλο του Ramon d’Alòs-Moner, ο οποίος κατέγραψε όλες τις εντυπώσεις εκείνου του ταξιδιού σ᾽ ένα όμορφο και ευχάριστο βιβλιαράκι με τίτλο Εντυπώσεις από ένα ταξίδι στην Ελλάδα (Impressions d’un viatge a la Grècia). Ο σκοπός τους, όπως και ο δικός μου ένα αιώνα μετά, δεν ήταν η αρχειακή έρευνα (που είχε απασχολήσει επί χρόνια τον Ρουμπιό στη Βαρκελώνη και σε ιταλικές πόλεις όπως η Ρώμη, η Βενετία και το Παλέρμο), αλλά η επιτόπια έρευνα και, πιο συγκεκριμένα, η μελέτη των αρχαιολογικών και λαογραφικών καταλοίπων που είχαν διασωθεί στη Φθιώτιδα από το πέρασμα της Μεγάλης Εταιρείας των Καταλανών τον 14ο αιώνα. Τους συνόδευε ο φωτογράφος Rudolf Röhrer, από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αθήνας, ο οποίος μας κατέλιπε δεκάδες εξαιρετικές απρόμαυρες φωτογραφίες από τις πόλεις (ανάμεσά τους και η Υπάτη) από τις οποίες πέρασαν οι δυο Καταλανοί ιστορικοί. Εντούτοις, καμία πόλη απ᾽ όσες επισκέφτηκαν (Θήβα, Χαιρώνεια, Ορχομενός, Λειβαδιά, Λαμία και Άμφισσα) δεν τους εντυπωσίασε τόσο πολύ όσο η πρωτεύουσα του καταλανικού δουκάτου των Νέων Πατρών. Το κεφάλαιο για την Υπάτη του βιβλίου του Ρουμπιό Τα καταλανικά κάστρα της ηπειρωτικής Ελλάδος (1912), που ήταν ο καρπός εκείνου του ταξιδιού, αρχίζει με τα εξής επαινετικά λόγια για την πόλη σας: «Μετά την Αθήνα, καμία πόλη της ηπειρωτικής Ελλάδος δεν έχει μεγαλύτερο κύρος για τον Καταλανό από την πόλη των Νέων Πατρών. Αυτή έγινε κατά κάποιον τρόπο η δεύτερη πρωτεύουσα των δικών μας ελληνικών κτήσεων και έδωσε στους αρχηγούς της δικής μας φυλής και κατόπιν στους Ισπανούς βασιλείς το ήμισυ του πομπώδους ελληνικού δουκικού τίτλου». Ας προσθέσουμε ότι το 2006, με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Ρουμπιό, οι πρώτες λέξεις αυτού του επαίνου σκαλίστηκαν στα ελληνικά, ισπανικά και καταλανικά πάνω σε μια μαρμάρινη πινακίδα που τοποθετήθηκε σ᾽ ένα τοίχο του σχολείου της Υπάτης κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης του τότε πρεσβευτή της Ισπανίας στην Αθήνα, του αείμνηστου Juan Ramón Martínez Salazar.
Σύμφωνα με το βιβλιαράκι του Ramon d’Alòs, ο ίδιος και ο Ρουμπιό ξεκίνησαν τα χαράματα της 26ης Ιουνίου του 1909 από τη Λαμία και έφθασαν στην Υπάτη μια ώρα μετά. Απ᾽ ό,τι φαίνεται, η ομορφιά του άγριου τοπίου που περικλείει την Υπάτη δεν τους άφησε ασυγκίνητους: «Τεράστια βουνά –λέει ο Ramon d’Alòs– δίνουν τα νερά τους στο ποτάμι Ελλάδα [έτσι το ονομάζει], απέναντι ο υψηλός Τυμφρηστός, στο δεξί χέρι η οροσειρά της Όθρυος, που θυμίζει το δικό μας Bassegoda [βουνό της βόρειας Καταλονίας] και στη δεξιά μας πλευρά η ολύμπια Οίτη, στους πρόποδες της οποίας υψώνεται η σημερινή Υπάτη, που το μεσαίωνα ονομαζόταν Neopatria ή La Patria». Είναι πράγματι συγκινητικό για μας τους Καταλανούς η ονομασία αυτή (La Pàtria [η Πατρίδα, δηλαδή]), με την οποία οι συμπατριώτες μου τον 14ο αιώνα ονόμαζαν την πόλη σας. Σε αντίθεση με την πετρώδη πεδιάδα που απλώνεται στα πόδια της Υπάτης, ο λόφος της, στολισμένος με τη βλάστηση των κήπων που περιβάλλουν σχεδόν όλα τα σπίτια της, μοιάζει, στην εκφραστική εικόνα του Ρουμπιό, μ᾽ ένα χαριτωμένο κομμάτι του βουνού που αποκόπηκε εξ αιτίας του πλήγματος ενός γιγαντιαίου πελέκεως.
Για να μην χάσουν άλλο χρόνο, ανεβήκαν αμέσως στο παλιό κάστρο, το πιο απότομο απ᾽ όσα είδαν στην ηπειρωτική Ελλάδα. «Λίγα φρούρια –λέει ο Ρουμπιό με θαυμασμό– περιβλήθηκαν από τη φύση με τόσους πανίσχυρους προμαχώνες. Κατά την επιτυχημένη έκφραση του Buchon, «μοιάζει μ᾽ ένα εναέριο φρούριο, δημιούργημα μαγισσών». Μετά την επίσκεψη των ολίγων λειψάνων του Φραγκοκαταλανικού κάστρου, κατεβήκαν στην πλατεία της πόλης, όπου τους περίμεναν μερικοί Υπαταίοι (ανάμεσά τους ο σχολάρχης Γ. Παπαναστασίου, οι οποίοι είχαν ειδοποιηθεί για τον ερχομό τους από τον Έλληνα βυζαντινολόγο Σπυρίδωνα Λάμπρο). Με μεγάλη προθυμία τους έδειξαν τη μικρή εκκλησία της Αγίας Σοφίας και το μεγάλο ναό του Αγίου Νικολάου με τις όμορφες τοιχογραφίες στην πύλη.
Μη διαθέτοντας άλλο χρόνο στην Υπάτη, πήραν και πάλι το δρόμο για τη Λαμία την ίδια μέρα. Ο Ρουμπιό όμως, πριν φύγει, παρήγγειλε στον Υπαταίο δάσκαλο μια σύντομη σφυγμομέτρηση για το θέμα της υβριστικής φήμης των Καταλανών στη δημοτική ποίηση και στη λαογραφία της περιοχής. Μετά από μερικούς μήνες, σε μια επιστολή από τις 29 Δεκεμβρίου του 1909 που εντοπίσαμε στο Αρχείο του Ρουμπιό στη Βαρκελώνη και που δημοσιεύσαμε πρόσφατα, ο Παπαναστασίου πληροφορεί τον Καταλανό βυζαντινολόγο ότι η τελευταία γενιά διατηρούσε ακόμα κατάρες και υβριστικές εκφράσεις για τους Καταλανούς, όπως «Άφτονε αυτόν. Αυτός είναι Καταλάνος», «Διάβασε, σκυλί Κατιλάνο» ή «Κατιλάνος είσαι!», δηλαδή άπιστος, «επί των τρωγόντων κρέας τη Μεγάλη Τετάρτη και τη Μεγάλη Παρασκευή», προσθέτει ο Παπαναστασίου.
Στο τέλος της ομιλίας μου λοιπόν επιτρέψτε μου να σας προσφέρω για τη βιβλιοθήκη σας, ως δείγμα αγάπης και ευγνωμοσύνης, ένα αντίτυπο της τετράτομης έκδοσης της ελληνικής αλληλογραφίας του Αντόνι Ρουμπιό (στις σελίδες της οποίας τόσο συχνά αναφέρεται η Υπάτη) και ένα αντίτυπο του βιβλίου μου για τα καταλανικά κάστρα στην Ελλάδα, του οποίου ένα ολόκληρο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο κάστρο σας. Αισθανόμενος λοιπόν δέος και υψηλό βάρος ευθύνης μπροστά στη σημερινή τιμή που μου επιδαψιλεύσατε, επιθυμώ να σας διαβεβαιώσω πως, από δω κι εμπρός, θα εργαστώ ακόμα πιο εντατικά για την ανάπτυξη και διεύρυνση των σχέσεων μεταξύ της πόλης σας και της πατρίδας μου για να αποδειχθώ άξιος της εμπιστοσύνης σας.
Σας ευχαριστώ πολύ.
